Przyjęło się dość
powszechnie uważać Polskę drugiej połowy dwudziestego stulecia za kraj
wyróżniający się w środkowo- i wschodnioeuropejskiej mozaice wyjątkową raczej
jednorodnością, jeśli chodzi o jej strukturę etniczną, a co za tym idzie również
etnokulturową i językową. Jednak bliższa analiza tejże struktury
etniczno-językowej odsłania również jej nader heterogeniczny charakter - wiele
jest w Polsce "sytuacji mniejszościowych", charakteryzujących się
wielojęzycznością, multietnicznością, kontaktami i konfliktami językowymi,
elementami planowania językowego, itp. Jeśli chodzi o ilość grup etnicznych to w
statystyce ogólnoeuropejskiej Polska znajduje się na zaskakująco wysokiej
pozycji, pomimo iż ich udział procentowy wśród ludności całego kraju jest
niewielki, wynosząc 3-5%[1].
Jedna z najobszerniejszych spotykanych w literaturze przedmiotu list
mniejszościowych wspólnot etnicznych zamieszkujących Polskę wyodrębnia dwie ich
grupy i obejmuje:
-
Lista ta
oparta jest wyłącznie na kryterium politycznym, zaliczając arbitralnie do
mniejszości narodowych te grupy, które posiadają gdziekolwiek zorganizowane w
państwa terytoria etniczne. Wątpliwe jest zastosowanie tego kryterium w stosunku
np. do polskich Ormian i Żydów (którzy w emocjonalny, symboliczny zaledwie
sposób odczuwają łączność z odpowiednio Republiką Armenii i Państwem Izrael),
Greków (którzy w latach dziewięćdziesiątych utracili oficjalny status
mniejszości narodowej w Polsce), Macedończyków (pochodzących nie z terytorium
obecnie niepodległej Macedonii - formalnie "Byłej Jugosłowiańskiej Republiki
Macedonii", a z Macedonii Egejskiej, gdzie zresztą nie posiadają jako mniejszość
żadnych praw). Zaskakujące wydaje się też umieszczenie w tej grupie Romów -
Cyganów, których więź z Indiami jest przecież wyłącznie
symboliczno-(pre)historyczna. Niezależnie od kryteriów podziału, zestawienie
powyższe nie obejmuje natomiast w ogóle: Niemców (których pod względem
regionalnym rozbito zapewne na "niemieckojęzycznych" Mazurów, Ślązaków,
Warmiaków, być może i Kaszubów, nie zauważając istnienia jednak już wspólnoty
etnicznych Niemców), Rosjan (poza Staroobrzędowcami) oraz Wilamowian.
Ilość zatem grup mniejszościowych, z których każda posiadała i/lub posiada jako
wyznacznik etniczny odrębny etnolekt, przekracza liczbę dwudziestu.
Referat niniejszy ma charakter faktograficznego przedstawienia mniejszości
językowych i opiera się na nieco innej typologii ich sytuacyj, zaczerpniętej z
prawodawstwa europejskiego (głownie Rady Europy) wobec tzw. języków mniej
używanych. Termin ten (ang. lesser used languages, franc. langues
moins répandues) przyjęty został m.in. w nazwie Europejskiego Biura Języków
Mniej Używanych i odzwierciedla/ł niechęć niektórych państw (np. Francji) do
oficjalnego stosowania pojęcia "mniejszość", którego nie przewidywało ich
ustawodawstwo. Języki takie, nie będących oficjalnymi językami państw, podzielić
da się w skali europejskiej na kilka typów:
-
Na uwagę zasługuje fakt, że w
typologii owej znalazły się jedynie języki grup autochtonicznych, a zatem
zamieszkujących terytorium danego kraju od dłuższego czasu, nie zaś języki
alochtonów, czyli imigrantów.
Biorąc pod uwagę powyżej przedstawione kryteria, mniej używane języki w Polsce
podzielić można na następujące kategorie:
-
języki mniejszościowe: białoruski, czeski, litewski, niemiecki, słowacki,
rosyjski, ukraiński,
-
Bibliografia:
[1] Jedno z najbardziej kompletnych opracowań dotyczących mniejszości narodowych w Europie (atava 1994: 223-33) umieszcza Polskę tuż po Jugosławii; nie klasyfikując jednak w ogóle Wspólnoty Niepodległych Państw.
[2] Jidysz to język Żydów aszkenazyjskich, powstały na bazie zachodnich dialektów niemieckich, z czasem poddany silnej slawizacji, używany przez grupy Żydów zamieszkujących (zwłaszcza w przeszłości) Europę Środkową i Wschodnią. Język ladino (zwany też judezmo lub judeo-espanol) to język Żydów sefardyjskich, powstały na bazie dialektów hiszpańskich (kastylijskich), używany przez grupy Żydów zamieszkujących Półwysep Iberyjski, a po wypędzeniu z Hiszpanii i Portugalii, przede wszystkim Niderlandy i Bałkany. Żydzi posługiwali się ponadto regionalnymi odmianami językowymi, np. judeoaramejskim, judeoarabskim, judeoperskim, judeowłoskim, judeofrancuskim i wieloma innymi.
[3]
Języki iżorski, wotski i liwski to ugrofińskie mikrojęzyki używane w
północno-wschodniej Rosji (dwa pierwsze) i na Łotwie (liwski)
[4]
Saterfryzyjski to jeden z etnolektów fryzyjskich używany przez mniej niż
1000 osób w powiecie (Landkreis) Saterland w zachodniej Dolnej
Saksonii.
[5]
To jedyny mniejszościowy etnolekt w Portugalii, używany w okolicach miasta
Miranda w północnej części kraju.
[6]
Ostatni spis ludności uwzględniający kwestie etniczno-językowe
przeprowadzono w latach trzydziestych. Nowszych danych dostarczyć może spis
planowany na rok 2002/2003.
[7]
Hajnówka i Bielsk Podlaski leżą na terenie przejściowym
białorusko-ukraińsko-polskim. Pomimo, że są liczącymi się ośrodkami kultury
i oświaty białoruskojęzycznej (działają tam m.in. licea ogólnokształcące z
białoruskim językiem nauczania), w ciągu ostatniej dekady obserwuje się tam
silne odrodzenie tożsamości ukraińskiej - pojawiają np. się
ukraińskojęzyczne periodyki (np. Nad Buhom i Narwoju wydawany przez
Związek Ukraińców Podlasia).
[8]
Współczesną sytuację kaszubszczyzny przedstawia będący w druku tom
Kaszëbizna w wydawanej przez Uniwersytet Opolski serii
Najnowsze dzieje języków
słowiańskich.
[9]
dla którego proponowano zresztą nazwę "kaszubsko-pomorskie"
[10]
Podobne próby jak dotąd podjęto tylko na Kaszubach i Śląsku Opolskim
[11] Najważniejsze grupy Romów to Cyganie górscy (bergitka rroma), polscy Cyganie nizinni (polśka rroma) oraz pochodzący z Węgier Lowarzy i Kelderarzy.
[12]
Opracowano już gramatykę normatywną, słowniki podręczniki języka
rusińskiego, w Polce ukazała się niedawno Gramatyka języka łemkowskiego,
zaawansowane są też prace nad tomem dotyczącym języka karpatorusińskiego w
wydawanej przez Uniwersytet Opolski serii Najnowsze dzieje języków
słowiańskich.
[13] Większość Ukraińców należy do Kościoła Grecko-Katolickiego (bądź przynajmniej identyfikuje się z nim), zwanego obecnie obrządkiem ukraińsko-bizantyjskim Kościoła Katolickiego. Językiem liturgii jest w przeważającej mierze ukraiński, sporadycznie też staro-cerkiewno-słowiański.